Ethiek in het aanschijn van de crematoria

Wat is de dood eigenlijk waard in het licht van Auschwitz? Paul Steinberg vertelt in zijn relaas over het kamp dat hij na de bevrijding nooit meer in staat was tot respect, medelijden of zelfs maar aanwezigheid (op begrafenissen) met betrekking tot de doden. De dood werd door Auschwitz niets meer dan een futiliteit. Het lijden en de stank van de lijken maakten in die mate deel uit van het dagelijkse leven zodat enige koppeling tussen moraliteit en individu verdween. Leven bestaat op zo’n moment uit weinig meer dan over-leven. En dat is wat Steinberg instinctief zeer snel leerde te begrijpen nadat hij in een beestenwagon het kamp was binnengereden.
Eerder in zijn boek had Steinberg (naar wie Primo Levi nog verwezen heeft in zijn boek “Is dit een mens?”) aangegeven dat eerst het gevoel, nadien het denken en tenslotte de mens zelf het moeten afleggen in de waanzin van het concentratiekamp. Wie dan nog het geluk kende te kunnen overleven, kwam niet zelden thuis in een samenleving die niet meer de zijne was. Voordien uitgespuwd, verworpen en (bijna) vernietigd, nadien terug het moeizame eten, de reis terug naar verloren vrienden en familieleden. Maar ook misschien een reis terug naar de samenleving die zichzelf van haar meest hardvochtige zijde heeft laten zien. Probeer in zo’n situatie maar eens met vertrouwen je eigen leven opnieuw op te pakken.
Het is best cynisch om te beseffen dat er uiteindelijk geen keuze meer overblijft. Na de bijna-doodervaring ontstaat er een nieuw soort van levensdrang, al kan ik me moeilijk inbeelden hoe zo’n drang er in die specifieke situatie uitziet. Langs de ene kant maar nipt een overlever, maar anderzijds ook heel erg dood. Waar vindt zo iemand nog een plaats?
Aan de oppervlakte gaat het leven uiteindelijk gewoon verder, maar Levi’s zelfmoord tientallen jaren na zijn bevrijding doet vermoeden dat de eenzaamheid van het kamp uiteindelijk toch het pleit wint. Ook Steinberg zelf geeft de indruk dat hij tijdens het schrijven van zijn zeer leesbare boek de totale onzin van het hier en nu besefte. Hoe kan het ook anders, als het verleden terug naar het heden wordt gesommeerd, in de hoop dat de toekomst bespaard blijft van dezelfde feiten. Wat is nog de zin van Hans Memling en het Lam Gods, twee iconen die door Steinberg werden bezocht tijdens het schrijven van zijn boek? In het licht van Auschwitz blijkt het leven evenveel waard als de dood.

Paul Steinberg: Bokswedstrijd. Overleven in Auschwitz. Wereldbibliotheek 2001